TEMBUNG MACAPAT

Tembang Macapat

 

Tembang macapat yaiku salah sawijining tembang kang ngrembaka ing tlatah Jawa kang nduweni sawenehing paugeran. Paugeran-paugeran ing tembang macapat iku cacahe ana telu, yaiku guru lagu, guru gatra, lan guru wilangan.

Tembang macapat kang cacahe 11 kasebut, siji lan sijine nduweni paugeran lan watak dhewe-dhewe, yaiku :

 

No	Jinise Tembang	Paugeran	Watak
1.	Pucung	12u, 6a, 8i, 12a	Kendho tanpa greget saut kanggo ing carita kang sajak mung sakepenake, tanpa kamempengan.
2.	Maskumambang	12i, 6a, 8i, 8a	Nelangsa, kanggo medharake rasa pangrasa kang ngeres, nggreges, nalangsa karanta-ranta
3.	Gambuh	7u, 10u, 12i, 8u, 8o	Rumaket, kulina, kanggo medharake pitutur kang rada sereng merga wis keduga, lumrahe nganggo basa ngoko, basane wong kang wis kulina raket sesrawungane.
4.	Megatruh	12u, 8i, 8u, 8i, 8o	Sedhih kingkin kaworan nglokro, kanggo medharake rasa gegetun pungun-pungun, nelangsa karanta-ranta.
5.	Kinanthi	8u, 8i, 8a, 8i, 8a, 8i	Seneng, tresna, lan asih, kanggo medharake piwulang carita kang ngemu rasa asmara, gandrung-gandrung.
6.	Asmaradana	8i, 8a, 8e, 8a, 7a, 8u, 8a	Sedhih, sengsem, prihatin marga ketaman ing rasa asmara, kanggo ing carita kang medharake asmara.
7.	Mijil	10i, 6o, 10e, 10i, 6i, 6u	Wetuning rasa, kanggo medharake pitutur, uga kena kanggo carita gandrungan.
8.	Pangkur	8a, 11i, 8u, 7a, 12u, 8a, 8i	Sereng, kanggo ing carita kang ngemu surasa sereng.
9.	Durma	12a, 7i, 6a, 7a, 8i, 5a, 7a	Galak, muntab, kanggo medharake rasaning ati kang nepsu utawa kanggo ing carita perang.
10.	Sinom	8a, 8i, 8a, 8i, 7i, 8u, 7a, 8i, 12a	Grapyak, renyah, kanggo sesorah, mituturi.
11.	Dhandanggula	10i, 10a, 8e, 7u, 9i, 7a, 6u, 8a, 12i, 7a	Luwes, resep, lumrahe kanggo bebuka, medharake piwulang, gandrungan, lan kanggo panutuping karangan kang sinawung ing tembang.

 (Padmosoekotjo, 1953:12)

           Tembang macapat kasebut bisa digunakake minangka wakil saka rasa pangrasane pawongan. Kabeh tembang nduweni paugeran dhewe-dhewe kang digunakake kanggo ngandharake ancase dhewe-dhewe. Paugeran-paugeran lan watek kang ana ing dhuwur, bisa dideleng kanthi cetha tujuane dhewe-dhewe saka tembang-tembang kasebut.

1)        Guru Lagu (HURUF VOKAL DI AKHIR BARIS)

Guru lagu minangka salah sawijining paugeran saka tembang macapat. Tembang macapat kang cacahe ana 11 tembang, kabehe nduweni paugeran kang beda-beda. Salah sijine yaiku paugeran kang awujud guru lagu.

Sakehing panemu ngenani guru lagu kasebut kabehe nduweni teges kang padha. Guru lagu yaiku salah sawijining paugeran tembang macapat minangka dhong-dhinging swara ing pungkasane gatrane tembang.

Tuladha :

Gambuh

Sekar gambuh ping catur - u

kang cinatur polah kang kalantur - u

tanpa tutur katula-tula katali - i

kadaluwarsa katutuh -  u

kapatuh pan dadi awon  - o

2)        Guru Gatra (BARIS)

Paugeran sajrone tembang macapat sawise guru lagu yaiku guru gatra. Guru gatra yaiku cacahe gatra tembang (Susantina, 2010:3). Miturut Saputra (2001:57) yen guru gatra iku gumantung marang jinise pola sajak utawa metrum. Saben-saben tembang macapat nduweni paugeran-paugeran kang beda salah sijine yaiku guru gatra. Tuladha :

Gambuh

Sekar gambuh ping catur               

kang cinatur polah kang kalantur            

tanpa tutur katula-tula katali                cacahe 5 gatra

kadaluwarsa katutuh               

kapatuh pan dadi awon                

3)        Guru Wilangan (SUKU KATA)

Tembang macapat nduweni telung paugeran. Paugeran kasebut yaiku guru lagu, guru gatra, lan guru wilangan. Guru lagu lan guru gatra wis diandharake ing dhuwur, banjur kang pungkasan yaiku guru wilangan.

Guru wilangan yaiku cacahe wanda ing gatra-gatrane tembang. Guru wilangan gumantung saka kalungguhan utawa panggonane larik sajrone pada ing sawijining pola sajak.

Tuladha :

Gambuh

Sekar gambuh ping catur - 7

kang cinatur polah kang kalantur - 10

tanpa tutur katula-tula katali - 12

kadaluwarsa katutuh - 8

kapatuh pan dadi awon - 8

  

Jawablah pertanyaan berikut!

1. Apa iku tembung macapat?

2. Apa bedane Tembang Pucung karo tembang Gambuh?

3. Apa iku guru lagu, guru gatra lan guru wilangan?

4.  Gatekna Tembung ing ngisor iki!

    S I N O M

Ambeke kang wus utama,

tan ngendhak gunaning jalmi,

amiguna ing aguna,

sasolahe kudu bathi,

pintere den alingi,

bodhone didokok ngayun,

pamrihe den inaa,

mring padha padhaning jalmi,

suka bungah den ina sapadha-padha.

Pertanyaan:

a. Guru lagu  tembung ing dhuwur yaiku ....

b. Guru gatrane ana ....

c. Guru wilangan tembung ing dhuwur yaiku:

    ....................................................

    ....................................................

    ....................................................

    ....................................................

    ....................................................

    ....................................................

    ....................................................

    ....................................................

    ....................................................